İş insanı Murat Ülker, İranlı gazeteci Farah Nayeri’nin “Takedown, Arka and Power in the Digital Age” isimli kitabından yola çıkarak “Değişim için kimileri ölmeli!” başlıklı bir yazı kaleme aldı. Ülker yazısında, sanat ve bayan kavramlarını ele aldı.
Ülker’in yazısı şöyle:
“Haydi sanat alanından bir okuma yapalım. Son vakitlerde iş dünyası, seyahat, siyasi tarih, teknoloji okumaları yaptık, sanatı ihmal etmiş olmayalım. Kitabımızın ismi Takedown, Arka and Power in the Digital Age. Müellif kitabında sanat dünyasındaki son gelişmeleri, kapsayıcılık konusunu ve çelişkileri tartışıyor. Aslen İranlı olan müellif ve gazeteci Farah Nayeri, gazetecilik kariyerine Paris’te Time dergisi için muhabirlik yaparak ve The Wall Street Journal’a da katkıda bulunarak başlamış. Hatırlarsanız daha evvel sanat ve bayan üzerine yazdığım yazıda da benzeri yaklaşım içinde olmuştuk.
Farah Nayeri ‘sanat güçtür’ kelamlarıyla başlıyor: Sanat yapıtları her vakit insan hislerini ortaya çıkarma konusunda harikulâde bir yeteneğe sahip olmuştur. İnsanlık üzerindeki eşsiz tesiri nedeniyle, siyasi güce sahip olanlar tarafından daima kuşkuyla karşılanmıştır. Bu şahıslar hükümdarlar ve saray mensupları, papalar ve kardinaller, diktatörler ve onların dalkavukları olagelmiştir. Tarihte, kendi iktidarları yerine toplumsal kargaşayı önlemek için sanatı ve sanatkarları izlediler, denetim ettiler, sansürlediler ve bastırdılar. Lakin bugün Batı’daki sanatkarlar nihayet tacın ve sarayın, kilise ve din adamlarının ve tek parti tiranlığının prangalarından kurtulmuş durumdalar. Çalışmaları artık resmi otorite pozisyonundaki şahısların sansürlerine, hatta kınamasına maruz kalmıyor. Bunun yerine sanatkarlar, ferdî olarak vatandaşlar ve seçmenler tarafından giderek daha fazla hesaba çekiliyor. Liberal demokrasi Batı dünyasında yer ettikçe, insanların sesi daha gür çıkıyor. Ve daha evvel ayrımcılığa maruz kalan ve ezilmiş bayanlar, etnik azınlıklar, sömürgeleştirilmiş halklar için eşitlik talep ediyor.
Yazara nazaran son on yılda ABD’de yaşanan MeToo ve Black Lives Matter hareketleri üzere toplumsal çalkantılar sanat dünyasındaki değişimin tartışılmaz katalizörleri oldular ve kapsayıcılık anlayışı yaygınlaştı ve benimsendi.
Dünyamızda tahminen 7.8 milyar insan yaşıyor ve bunların yaklaşık 3.9 milyarı, yani yarısı bayandır. Lakin bayanlar sanat ve müzeler dünyasında eşit bir formda yer almaktan hala çok uzaktalar.
Bugün Batı’da bayanların dışlandığı neredeyse hiçbir meslek kalmamasına, kimi mesleklerde neredeyse cinsiyet eşitliği sağlanmış, hatta bayan egemenliği olsa da, bayan sanatkarlar hala görünmezlikten şikayetçiler. Doğal bir de Batı’da yaygın inanış olan Hristiyanlıkta ne tarihte ne de bugün bayanlara hz. Meryem dışında kilisede bir rol verilmiş değil.
Hala bayan sanatkarlar ‘yeterince yeterli değiller’ diye yazılıyor. Neden mi? Tahminen feminist isyan ve düzensizlik dalgalarının görünür bir değişim meydana getirememiş olması yahut militan feministlerin yorgun, bezgin olmalarındandır. Bayanlar sanat ve müzeler dünyasında erkeklerin sayıca fazla olduğunun farkındalar; lakin eşitsizliğin büyüklüğünü ölçmekte başarısız oldular; bayanlar silinip gidiyorlardı. İşte bu türlü düşünen müellif son on yılda bir gazeteci olarak toplumsal cinsiyet mevzularını giderek daha fazla ön plana çıkarmaya başlamış.
Artık günümüzde müzeler, galeriler, küratörler bu kapsayıcılığın temsilcileri olarak görülmek istiyor. Sanat dünyası birkaç on yıldır dramatik ve radikal bir dönüşüm geçiriyor. Memleketler arası bienallerin çoğalması ve tüm kıtalarda yeni sanat merkezlerinin gelişmesiyle, dünyanın her yerinde sanat yaygınlaşıyor. Toplumsal medya bu kültürel ‘mini devrimin’ en büyük destekçilerinden biri oldu. Farah Nayeri, bayanların ve uzun müddettir gereğince temsil edilmeyen azınlıkların dijital çağda nihayet nasıl masada bir yer edindiklerini ve bazen kelam sahibi olduklarını gösteriyor. Şahsî stantlar sayesinde, sanat tarihi ders kitaplarında yer almasalar bile, büyük müzelerin kapılarından geçebiliyorlar.
Erkek sanatkarların evvelden beri bayanlara, sanatlarının özneleri olarak çokça fırsat tanıdığı özel bir alan var. Müellif rastgele bir sanat tarihi ders kitabında geçmişte playboy orta sayfa fotoğraflarının resimsel muadili olarak hizmet eden sayısız çıplak bayan tasviri bulunabileceğinden bahsediyor. Bu, erkeklerin bayanlara üretime katılan değil, yapıtlarının gereci olarak davranmalarındandı. Fakat artık bugün yetişkin erkeklerin yetişkin bayanlara yönelik suistimalleri nedeniyle mahpusa atıldığı postfeminist, MeToo çağında, bir sanatkarın reşit olmayan bir kızı uygunsuz bir formda resmetmesinin derin bir huzursuzluğa neden olabileceği yaygın bir formda kabul edilmektedir. Lakin toplum, çocukların ve reşit olmayan modellerin yer aldığı sanatı çok daha az kabullenirken, isteği olan heteroseksüel yetişkinler ortasındaki cinselliği temsil eden sanatı çok daha kabullenir hale geldi.
Bir sanat yapıtında bir bayan çıplak gösterildiğinde, bunun onun seçimi olduğu varsayılıyor. Aslında pek çok bayan sanatçı kendilerini çıplak olarak resmetmeyi tercih etmez.
Bu açıdan bakıldığında, sanat her zamankinden daha özgür ve hudut tanımaz hale mi gelmiştir? Artık bir zihniyet ihtilali ile karşı karşıyayız. Lakin beyaz olmayan sanatkarların temsili konusu ise hala eski hamam eski tas!
Kuşkusuz, yakın tarihte siyahi sanatkarların özel ilgi gördüğü anlar olmuştu. Muharrire nazaran şimdiyi farklı kılan, kelam konusu sanatkarların müze koleksiyonlarına girmesi, değerli solo stantlar açması ve önde gelen eleştirmenler tarafından değerlendirilmesidir.
Dijital irtibatın bu mühlet zarfında yaptığı en kıymetli şey, müzeleri, sanat kurumlarını ve onları yöneten bireyleri hesap vermeye zorlamak oldu. Bu kurumlar toplumun yeterliliği için misyon üstleniyorlar. Değer biçilmez koleksiyonların emanetçileridirler. Medyanın ve aktivistlerin artan ilgisi sayesinde bugün kamuoyu, büyük müzelerin sponsorlarının ve yöneticilerinin kim olduğu, paranın nereden geldiği ve nelere yatırıldığı konusunda çok daha şuurlu ve halkın bu paranın etik ve ahlaki açıdan pak olması tarafındaki talepleri giderek artıyor.
Kitabın belirttiği üzere bu büsbütün yeni bir olgu. 2008’deki global mali krize kadar müze yöneticileri milyarderlerden gelen yüklü çekleri, servetin kaynağı hakkında soru sormadan kabul ediyorlardı. Ünlü mimarların öncülük ettiği cömert müze ek yatırımlarının yapıldığı günlerde tüm yardımlar minnetle karşılanıyordu. Bazen en büyük hayırseverin ismi binanın üzerine yazılıyordu.
Kitaba nazaran sorgusuz sualsiz savurganlık periyodu ölümcül ve uzun vadeli bir pandemiden çıktığımız ve takiben kemer sıkma devri sonrasında geride kaldı. Artık üç şeye değer verilmesini bekliyoruz: Eşitlik, Etik ve Ekoloji.
Günümüz Batı müzelerinin işletilmesi inanılmaz derecede kıymetlidir. Kalıcı koleksiyonlarının bakımı zati emek ağır ve sıkıntı bir iştir. Kitaba nazaran güzel bir sanat müzesinin Batı’da yıllık bütçesi 100 milyon ila 200 milyon dolar ortasındadır. Avrupa müzeleri kelam konusu olduğunda, bütçenin büyük bir kısmı hükümetlerden, yani vergi mükelleflerinden gelir. ABD müzeleri çoğunlukla özel olarak finanse edilir ve bağışlarla ayakta kalır, hayırseverlik ana iş modelidir. Kurumlar giderek daha fazla hayırseverliğe, cepleri derin insanlardan gelen bağışlara bağımlı hale geliyor. Bu fonlara Avrupa’da her zamankinden daha fazla muhtaçlık duyuluyor, zira bütçe açıkları ve kamu borçları ile karşı karşıya olan hükümetler kültür harcamalarını kısıyor.
Ancak inceleme ve hesap verebilirlik çağında, toplumsal medya aracılığıyla bağıra bağıra olmasa da şu sorular soruluyor: ‘Para nereden geliyor? Nasıl kazanıldı?! Birçok müze ziyaretçisi ki bunlar tıpkı vakitte bu kurumları finanse eden vergi mükellefleridir, müzelere verilen paranın pak ve etik kazanılmış olması talebini daha fazla lisana getiriyor. Fakat bu fonlar nadiren karşılıksızdır. Bir hayırsever müzeye çeşitli biçimlerde baskı yapabilir.
Kısacası, etik dışı davranan ya da ‘çevreyi kirleten’ kurumsal sponsorlar konusunda kamuoyunun bilinçlendirilmesi gerekirken, sanat finansmanının bir kaynağı olarak sponsorluk bir gereklilik haline gelmiştir.
Artık ahlakın ‘hangi sanatkarın hangi sanatı yapabileceğini’ ve ‘kimin konuşabileceğini’ belirlediği bu ‘iyi’ sanat dünyasında, bazen ilgiyi hak etmeyen sanatkarları manşetlere taşıyabiliyoruz, diyen müellifin müşahedesine nazaran, satıcılar, müzayedeciler ve koleksiyoncular gösterişli bir halde daha çeşitli olmak için çabalarken göstermelik davranışlar görebiliyoruz.
Whitechapel’in baş küratörü Lydia Yee: Müzeler ve galeriler risk almak zorundadır ve sanat yapıtlarının hepsi vaktin testine dayanamayacaktır. Artforum’un geçmiş on yıllardaki sayılarına baktığınızda, ‘Kapaktaki kimdi?’ diye soracaksınız. Kimi sanatkarların kalıcı bir mesleği olurken kimilerinin olamaz. Refik Anadol, öncü dijital sanatkarımız MoMA onu kabul edince hoş bir örnek oldu.
Yazara nazaran bu çağda sık rastlanan, insanların sanat yapıtlarının, stantların toplumsal medyada alaşağı (takedown) edilmesidir. Beyaz sanatkarlar, siyahilerin bahislerini resmettikleri ya da Amerikan yerlilerinin acılarını yansıttıkları için eleştiriliyorlar. Yapıtları yok edilmekle tehdit ediliyor hatta imha ediliyor. Tek bir tartışmalı sanat yapıtı bile içeren stantlar açılır açılmaz kapatılıyor. Açık hava heykelleri tahrip ediliyor.
Müzelerin ve galerilerin içinde, en zirvedeki bireylerin günlük davranışları, saldırgan tabirler ve davranışlar nedeniyle özel Instagram hesaplarında, anonim de olsa kınanıyor. Üst seviye konumlardaki beşerler, daha sonra internette yankı bulan sözleri nedeniyle işlerini kaybediyor. Bu yayınların amaç aldığı yöneticilerin birçoğu muhtemelen bunu hak ediyor. Pekala ya hak etmeyenler?
PEN Amerika’nın genel müdürü Suzanne Nossel, Dare to Speak yani Konuşma Hamaseti isimli kitabında bu ikilemi çok uygun tanımlıyor. Saldırgan kelamların, uygunsuz sözlerin ve yanlış beyanatların bir kişinin internette eleştirilmesine neden olabildiğini ve hatta bunun hem güzel hem de makûs tarafta olabildiğini yazıyor.
Yazara nazaran işin yeterli tarafı, sözlerimizi duyan ya da okuyan herkes tarafından hesaba çekiliyor olmamız. Makus tarafı ise, bunun zehirli ve sansürcü bir sonuca varması, zira ihbarlar ‘metastaz’ yapabilir, kabahatle orantısız bir ceza verilebilir; bu ceza, kamuya açık ve çevrimiçi olduğu için daha da şiddetlenir.
Kitap Batı dünyasının dört bir yanındaki kent meydanlarının, ya şahsen iktidarda olan ya da iktidardakilere yardım eden şahısları yüceltmek, kutlamak ve büyütmek için dikilen heykeller, anıtlar ve duvar fotoğraflarıyla dolu olduğundan bahsediyor. Nitekim enteresan değil mi, bizdeki tezatı düşününce?
Bunlar büyük önderlerin, kahramanların anıtları, seçkin düşünürlere ve bilim adamlarına övgüler yahut savaşta hayatını kaybedenlerin anısına dikilmiş anıtlar. Bunlar, güçlüler ve muzafferler tarafından tanımlandığı formuyla büyük ve düzgün olanı yüceltmek üzere tasarlanmış. Bu klasik kamusal sanat tipi, tarifi gereği demokratik değildir; zira vatandaşlar, kentlerinin dört bir yanına dağılmış olan esasların üzerine kimin ya da neyin park edileceği konusunda kelam sahibi değiller! Savaş sonrası periyoda kadar kamusal sanat yalnızca ismen kamusaldı. Halk içindi ancak halk tarafından onaylanmıyordu ve halkın muhtaçlık ve isteklerine uygun muydu? Bu yapıtları yapan sanatkarlar yöneticiler ve hükümetler tarafından seçiliyordu ve yapıtların kendileri de yüceltilmiş birer propagandaydı. Vatanseverliği ve ulusal gururu artırmak, liderliğin yüreğini ve gücünü övmek ve askerlerin savaş alanındaki fedakarlıklarını haklı çıkarmak için tasarlanmışlardı.
Savaş sonrası yıllarda, Batı toplumları giderek daha demokratik hale geldikçe hükümetler kamusal sanatın izleyici kitlesine, yani sıradan vatandaşların isteklerine daha fazla dikkat etmeye başladılar; çağdaş sanatkarlara estetik ve kültürel kıymeti olan açık hava heykellerini yaptırmaya başladılar. 1960lardan itibaren Moore, Calder ve Picasso üzere sanatkarların yapıtları, kent görüntülerine renk ve tazelik katmak ve vatandaşları çağdaş heykel formlarıyla tanıştırmak hedefiyle kent merkezlerinde ve iş bölgelerinde çoğalmaya başladı. Vakitle, daha genç ve daha az tanınmış çağdaş sanatkarlar kamusal anıtlar üretmek üzere görevlendirildi.
Yazar, güç ve nüfuzun hala yüklü olarak beyaz ve erkeklerin elinde olduğu konusuna dikkat çekiyor. Artık nöbet değişimi kural, lakin bu ne kadar müddette gerçekleşecek?
Sanatın demokratikleşmesi ve müzelerin çoğalması, sanatkarların yapıtlarını halkın basitçe ulaşabileceği bir yere getirdi. Bir sanat yapıtını yakından görmek için yüksek bir mevkide olmaya gerek yok. Sanatı deneyimlemek, kitap okumak ya da sinema izlemek kadar erişilebilir hale geldi. Müzeleri yılda milyonlarca kişi ziyaret ediyor; yalnızca Louvre on milyon ziyaretçi çekiyor. Milyonlarca bireye de internet üzerinden ulaşılıyor. Bir vakitler bildirilerini duyurmak için gazetecilere ve yayıncılara bel bağlayan müzeler, artık izleyicileriyle direkt ve dijital olarak da bağlantı kurabiliyor. Bu, meskene kapanan ebeveynlerin çocuklarını dünyanın en büyük sanat kurumlarında sanal cinslere çıkarabildiği COVID-19 periyodunda büyük bir avantaj olmuştu. Müzelerin güçlü toplumsal medya varlığı sayesinde, izleyiciler tanınan ve yaygın olarak takip edilen hashtag’leri kullanarak müzelerle ve müzeler hakkında anında sohbetler başlatabiliyor. Reaksiyonlar olumlu olduğunda, bu kurum için bir kazan-kazan manasına geliyor. Avrupa’nın önde gelen küratörlerinden ve kıdemli müze müdürlerinden Daniel Birnbaum, müellif ile röportajında:
‘Sosyal medya, muazzam güce sahip bir hızlandırıcı ve yükseltici. Toplumsal medyanın bu yeni popülist kültüründe çoklukla ya yanlışsız taraftasınız ya da yanlış; ya makûs adamsınız ya da bir kahramansınız’
Demokratik ve dijital bir çağda yaşıyoruz. Bu ikisi biraraya gelerek vatandaşlara, toplumun genelinde uzun müddettir devam eden adaletsizlikleri, eşitsizlikleri ve ayrımcılıkları kınamaları için her zamankinden daha fazla kelam hakkı veriyor. Ve bu açık sözlülük, aktivizm artık sanat dünyasına da ulaşmış durumdadır. Ancak bireylerin sanat üzerindeki gücünün sonları ne olmalı ve bunları belirleme hakkına kim sahip olmalı? Ya da ne yeterlidir? Kim karar verecek?”