Kuzey Ege’nin, bir vakitler suları pırıltılarla akan Bakırçay ırmağı yıllardır kirletilmiş sularıyla anılıyor.
Neden?
Sulak bir ülkedir Batı Anadolu. Yüzey suları dört farklı vadiden akıp verimli ovalar oluşturan coşkun ırmaklarla denize ulaşır.
Bunlar, kuzeyden güneye; Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes akarsularıdır.
En kuzeydeki Bakırçay Balıkesir yükseltilerinden, Ömer Dağı’ndan doğar. İsmini yanından geçtiği Kırkağaç kenti yakınlarındaki Bakır kasabasından alır.
Soma’yı aşar, Savaştepe’den gelen Yarçılı Deresi ve Madra’dan gelen İlya ve Menteşe Çayı Bakırçay’a katılır.
Adını verdiği koca ovada dolana dolana denize gerçek koşar. Bergama doruğunu çevreleyerek akan Selinos ve Kestel üzere, başka yakın zirvelerden gelen küçük dereciklerle sularını arttırır.
İklime uygun ne eksen bitecek verimlilikte bir ova yarattıktan sonra, bugün Çandarlı Körfezinde denize kavuşur.
Manisa ve İzmir ilçelerinin ırmağıdır.
Kışın suları bol, yazın az Bakırçay 129 km uzunluğundadır.
Irmağının içinden aktığı çukurluk, dünyanın insansız olduğu, yeryüzünün son biçimlendiği vakitlerde oluşmuş bir çöküntü hendeğidir.
Büyük yer devinimlerinden arta kalan sıcak su kaynakları, ılıcalar yörede büyük kütlesel çatlakların, yer kırıklarının olduğunu gösterir.
Yağan ağır kış yağmurlarıyla ekseriyetle taşan Bakırçay’ın eski vakitlerde sık sık yatak değiştirdiği bilinir.
Geçen yüzyılda yapılan setlerle artık muhakkak bir yatakta akıyor. Çok yağışlar olmadıkça terk etmiyor yatağını.
Çok daha eski çağlarda, kömür yüklü dağıyla ünlü Soma yakınlarında denize döküldüğü, getirdiği çamur birikintileriyle denizi doldurduğu, evvelce Dikili yakınlarında denize ulaştığı, Kozak yaylasından inen Sarı Azmağın ırmağın önünü keserek akışını kapattığı, sonucunda Bakırçay çukurunun bir bataklığa dönüştüğü söylenir.
Daha sonra bir kanal açılarak ırmağın, bir delta oluşturarak Çandarlı körfezine ulaştırıldığı ileri sürülür.
Bakıçay’ın Ovası bugün Anadolu’nun en ince lifli pamuğunu yetiştiriyor. Yörenin bulunduğu enlem, sıcağı çok seven pamuk bitkisinin yetişebildiği en kuzey enlemlerdendir.
Bu topraklarda, daha serin bu iklimde pamuk yavaş büyür. Bu nedenle lifi uzun ve parlaktır. Ekonomik olarak kıymeti yüksektir.
Şimdilerde ova insanı beyaz altın dediği ak pamuğun yanı sıra ay çiçeği, mısır, domates de üretiyor, konserve bitkileri büyütüp geçimini sağlamaya çalışıyor.
Bu üretim tarıma dayalı sanayiyi geliştiriyor yörede.
***
Bakırçay Ovası insanlığın birinci vakitlerinden beri insanlara yuva olmuştur.
Bölgede Tarihöncesi devirden, Bakır ve Tunç çağında değerli izlere rastlanır.
Geç Tunç Çağı denilen; İ.Ö.1300’lerden kalan Hitit çivi yazılı evraklarından anlaşıldığına nazaran; Bakırçay ile Gediz Irmakları ortasındaki topraklar Seha Irmağı Ülkesidir.
O çağlarda, Helenlerden evvel, muhtemelen bu bölgede Muwawalwi, Manapa Tarhunda üzere hükümdarları olan, “Luvice” denen bir lisan konuşan topluluklar yaşıyordu.
Daha sonraları, İ.Ö.12.yüzyılda bölgeye Batı’dan Helenler geldi. Yerli halkla karışarak bölgeye yerleşti.
Bakırçay’a evvelce Astra, Adouros sonraları Kaikos ismi verildi.
“Astra”nın Helence ve Luvice’ye akraba Hititçe’de “yıldız” manasına geldiği bildiriliyor..
Ancak bu ırmağın, yıldıza, “astra”ya benzemediği de belirli.
Her ne kadar ışık sulara çarptığında ortalığa pırıltılar saçılır lakin akarsuların yıldıza benzediği pek söylenemez.
Üstelik, Dikili-Nebiler Ilıcasında, Çanakkale Boğazı kıyısında antik Asyta yerleşim yerlerinin bulunması bu sözcüğün “sular” ile ilgili bir sözcük olabileceğini de akla getirir.
***
Bakırçay’ın Helen-Roma çağında sık kullanılan ismi Kalikos’un ise hangi lisandan olduğu ve ne manaya geldiği bilinmiyor.
Ancak, bilinmeyenin kol gezdiği eski çağlarda sorulara söylencelerle cevap verilmeye çalışılması bir gelenekti.
Tabii ki Bakırçay/Kaikos ile ilgili bir söylence de olmadan olmaz:
Öyküye nazaran ismi “Kaikos” olan genç bir adam, genel olarak Mysia olarak isimlendirilen bu bölgede yaşayan bir saygın ailenin oğludur.
Bir gün genç Kaikos bir arkadaşıyla etraftaki Pindassos Dağlarında ava çıkar.
Pindassos, Madra Dağları’nın güneyinde Kestel Çayı’nın doğduğu zirvelerden Kozak yaylasına, oradan Bakırçay Ovası’nın önünü kesen bugünkü Geyikli Dağlarını da kapsayan yükseltilerdir.
Vahşi hayvanı, suyu boldur. Geyikler seker kayalıklarda. H?l? bu dağlar av peşinde koşan canı sıkılmış avcıların birinci uğradıkları avlaktır.
Söylence bu ya, iki avcı arkadaş çevik bir geyiğin peşine düşerler. Gençtir onlar yarışı severler. Hangisi sanki daha evvel vuracaktır geyiği?
Köpekleri sık çam ağaçlı ormanda, av bulmaya onlara yardım eder. Biri bir yandan, başkası, öte yandan ala geyiği ortalık bir yerde kuşatırlar.
Av ürker. Kımıldamaz durduğu yerde. Güya taş kesilir. Genç Kaikos, geyik karşısında dimdik duruyor ya, gerer yayını, tunç uçlu okunu fırlatır.
Geyiğin gerisinde kim var bakmaz.
Kaikos’un kımıldadığını gören av zıplar, kaçar sık çalılıların ortasından.
Yaydan çıkan ok olağan ki durmaz. Ok uçar, geyiğin gerisinde, Kaikos’un tam karşısında duran yoldaşına saplanır.
Al kana bulanır genç adam yere düşer, ölür.
Avcı av olmuştur.
Kaikos yerden yere atar kendini. Acı çığlıkları arşa çıkar. Arkadaşını vurmuştur geyik yerine. Meczup olur.
Alır arkadaşının soğumamış meyyit vücudunu babasına teslim eder.
Sonra koşar, sarfiyat ismi o vakit Astra ya da Še?a Irmağı olması olası Bakırçay’ın akıntılı sularının başına.
Burgaçlı sulara bakar, kendini ırmağa atar. Çok sonra onu meyyit bulurlar çayın kıyısında, ayıt kısımları ortasında.
Ülke yasa bürünür, acıklı ağıtlar yükselir gökyüzüne kentten. Delikanlılar sessizce ağlar. Karalara bürünür genç kızlar.
Arkadaş acısıyla boğulup ölen genç Kaikos’un suçluluk hissine yöre halkı hürmet gösterir.
Suların akıntısını değiştiremez lakin ırmağın ismini değiştirir. Astra ya da Seha ismini bırakır. Her vakit can alan bu bulanık sulara kadersiz avcının ismini verir.
Bundan bu türlü akıntılı sular Kaikos diye anılır.
Acemi iki gencin vefatına neden olan geyiğin dağı olan Pindassos’a, Geyikli Dağı deniyor tahminen bu yüzden günümüzde de.
Suçluluk, bir manada tahminen de insanın kendini tüketmesidir.
Gençliğe mevt yakışmaz. Vakitsiz vefatlar sıkıntı unutulur.
Şimdilerde bile, toplumdan dışlananlara buralarda, “git kendini Bakırçay’a at” derler.
Bakırçay kederli bir ırmaktır.
***
Bu “keder”i hala taşıyor sularında Bakırçay.
Suları kapkara.
Kirletilmiş.
Balıkları ölüyor.
Tarımsal sulama için tarlalara çekilen kirli su toprağı da verimsizleştiriyor, yozlaştırıyor.
İster ihmalkarlık deyin üstünü örtün, ister kapitalizmin dur durak bilmeyen para kazanma hırsı; bu durum yıllardır bu türlü sürüp gidiyor.
Yapılan işin maliyetini düşürmek için kaçılan kolaycılık, vurdumduymazlık tabiat katliamlarına yol açıyor.
Türkiye’nin en büyük ve nitelikli kömür-linyit madenine sahip Soma ve etrafında bulunan işletmeler yıkadıkları, eledikleri kömürlerin kirli sularını hiçbir arıtma uygulamadan, çoğunlukla Bakırçay’a salıyor.
Soma’daki termik santralların baca gazlarıyla ve soğutma sularının akıntısıyla etraf için oluşturdukları tehdit ortada.
Soma’nınkiler yetmiyormuş üzere Kınık’ta düşük kaliteli bol atıklı kömürle bir termik santral yapma tartışmaları hala devam ediyor.
Kınık ilçe merkezinin ve bölgedeki birçok yerleşim yerinin evsel atık arıtma tesisi yok. En kolayı bu atık suları Bakırçay’a ya da ona karışan küçük dereler katmak.
Bergama ve Kınık çevresinde kurulu salça fabrikalarının salça kazanlarının, temizlemek için kostik denilen kimyasal hususla yıkanması, böylelikle oluşan kostikli suların arıtılmadan, zararlılıkları giderilmeden, vakit zaman Bakırçay Deresi’ne döküldüğü tezi bir öteki ürkünç durum.
Irmak kıyısına kimyasal süreç görmüş gereçlerin, granit ve mermer işletmelerinin cüruflarının bırakılması da bir öbür kirlilik, zehirlenme nedeni.
Her yaz ziraî sulamaya yardım için kapatılan, Bakırçay’ın denize döküldüğü ağızda biriken kirli sular nedeniyle meydana gelen dehşetli balık vefatları, durumun vahametinin göstergesi.
Sularda biriken kirliliğin yarattığı oksijensizliğin yol açtığı balık ölüleri etrafa iğrenç koku salıyor.
Bu üzere durumlar ilgililerin kestikleri ağır cezalara karşın sürüyor.
10.003 km2 alana sahip Bakırçay havzası yıllardan beri bu türlü büyük tehditler altında.
Bu tehdit yavaş yavaş çevresel bir yıkıma gerçek evriliyor.
Bu balık vefatları, etraf kirliliğinin doğayı nasıl öldürdüğünün an açık, en somut örneği.
Sanki bu Dünya, bu ülke, bu topraklar, bu ırmaklar bizim değil.
Doğa’ya bu türlü hoyratça, zalimce saldırmak neden?
Günü kurtarmak için geleceği kurban etmek akıl dışı değil mi?
Doğa’nın vefatı insanın vefatıdır.
Elbette üretim gerekli! Yatırımlar gerekli. İş alanları gerekli.
Ama bunları doğayı katletmeden yapmak da elbette imkanlı.
İnsanlığın teknik olarak bu bilgi birikimi var.
Yeter ki kapitalizmin kolay ve çok kar etme hevesi dizginlenebilsin.
İhmalkarlıklar önlenebilsin.
Doğa’ya ölümcül ziyanlar vermeden üretim yapılabilsin.
İlgililer doğa’dan yana, çevreyi müdafaa istikametinde hallerini, tedbirlerini dikkatle, ısrarla sürdürebilsinler.
Öyle sırf cezalar kesilerek değil, bu üzere işletmeleri mutlaka kapatacak uygulamalarda bulunulabilsin.
***
Bir antik çağ Bergama söylencesinde genç Kaikos’un arkadaşını ezkaza öldürüp, vicdan azabıyla kendini Bakırçay’a attığı durumdaki üzere başa karalar bağlamak deva değil.
Ölümün akabinde pişmanlıkta bulunmak, yakınmak da öleni geri getirmiyor!
Gerçek ortada!
Bakırçay’ın suları kara, kirletenlerin, tedbir almayanların yüzü daha da kara!
Suların aklanması, yüzlerin aklanmasına, başların akıllanmasına bağlı!
Duyarlı insanların ağır tepkisine!
Sefa Taşkın
30.09.2022
Bergama/İzmir